Zin in Soest - Zin in kunst

De Cappella degli Scrovegni is een museum en historische christelijke kapel in de Italiaanse stad Padua. Ze is genoemd naar de opdrachtgever, Enrico degli Scrovegni, en is beroemd om de frescocyclus waarmee Giotto haast heel het interieur heeft beschilderd in 1303-1305. De frescocyclus wordt beschouwd als Giotto's belangrijkste werk; zijn invloed op de schilderkunst was zo groot dat de eerste helft van de 14e eeuw in de kunstgeschiedenis wordt omschreven als de "Giotto-tijd".

De schilder kent de wetten van het perspectief nog niet – die maken pas een eeuw later hun opwachting – maar suggereert ruimte door het balkon waaronder de bruiloft plaats vindt.

De bruid hult zich in de plechtige gedaante van het nieuwe verbond waarvoor Jezus de aanzet geeft. Met opgeheven hand net als Jezus en Maria eist ze de aandacht van de toeschouwer. In haar hand heeft ze een stuk brood vast: een verwijzing naar de hostie van de eucharistie. Opvallens is het contrast tussen de sierlijke gedaante van Maria en de lompheid van de tafelmeester, die proeft van de nieuwe wijn. Hij lijkt het wonder niet naar waarde te kunnen schatten. De grote kruiken beheersen de voorgrond van het tafereel.

Je zou de ‘Aanbidding der wijzen’ wel het meesterstuk van Gentile da Fabriano mogen noemen. Hij heeft het geschilderd voor de Strozzikapel, in de sacristie van de Santa Trinitàkerk in Florence. Tegenwoordig is het drieluik te bewonderen in het Uffizi.

Gentile da Fabriano (ca. 1370-1427) was een getalenteerde schilder uit het stadje Fabriano Het talent en de faam van Gentile waren dusdanig groot dat Paus Martinus V hem naar Rome ontbood om fresco’s te schilderen in de kathedraal van San Giovanni in Laterano. Helaas stierf Gentile nog voordat hij deze opdracht kon voltooien; de fresco’s moesten worden afgemaakt door zijn leerling Pisanello. Ze zijn niet bewaard gebleven, daarom is zijn beroemdste werk tegenwoordig het prachtige Aanbidding der Wijzen.

De Aanbidding der Wijzen werd gemaakt in opdracht van de Florentijnse bankier Palla Strozzi. Het thema van de Aanbidding der Wijzen bood een perfecte mogelijkheid de economische welvaart en culturele superioriteit van de opdrachtgever te tonen. De weelderige kleding van de elegante personages, de verfijnde harnassen van de paarden en het gesneden houten en vergulde frame maken dit werk een van de grootste meesterwerken van de internationale gotische stijl.

De paneelschildering was bedoeld als altaarstuk voor de kapel van de familie Strozzi in de kerk van Santa Trinita. Volgens het frame werd het werk voltooid in de maand mei van het jaar 1423. Het frame vermeldt ook expliciet dat het altaarstuk een werk van Gentile da Fabriano is. Men moet de Aanbidding der Wijzen met de klok mee bekijken, als een soort stripverhaal, beginnend op de achtergrond. Daar zien we hoe de drie Koningen geleid door de ster in een lange processie naar Bethlehem reizen. Op de voorgrond presenteren de drie zich aan het pasgeboren Christuskind. De oudste Koning zit op zijn knieën en wordt door het kind gezegend. De Koning heeft zijn kroon afgezet; het object ligt voor hem op de grond (waarschijnlijk omdat Christus de Koning der Koningen is). De middelste Koning staat op het punt eveneens zijn kroon af te zetten. Achter de jonge Koning zien we een page die de sporen van deze Koning afneemt, een mooi detail.

Het altaarstuk van Gentile da Fabriano is sowieso rijk aan details. Op de Aanbidding der Wijzen zien we verschillende dieren, zoals valken, twee apen, een grote jachthond en een leeuw. Natuurlijk zijn ook de os en de ezel vertegenwoordigd, net als diverse fraaie paarden. Er wordt verder wel verondersteld dat Palla Strozzi en zijn vader zijn afgebeeld als deelnemers aan de processie.

Vorige week zagen we ‘De annunciatie’ van de hand van Fra Angelico. Deze week richten we onze aandacht op het atelier van Rogier van der Weijden. In het bijzonder het middenpaneel van de Annunciatietriptiek, zoals die te zien is in het Louvre in Parijs. De zijpanelen bevinden zich in een museum in Turijn. Het drieluik is waarschijnlijk niet door Van der Weyden zelf gemaakt, maar wel in zijn atelier. Kenners maken dat op uit de rommelige compositie van het middenpaneel en de minder sterke detaillering van bijvoorbeeld de gouden mantel van de engel. Terugrekenend vanaf 25 december moet het tafereel rond 25 maart hebben gespeeld. De haard is uit, en het is blijkbaar al warm genoeg om met open luiken stilletjes te lezen. De lelies links op de voorgrond staan voor de puurheid van de maagd.

Deze Annunciatie uit het atelier van Rogier van der Weyden is voor zover bekend het eerste schilderij in de westerse kunst waarin de Annunciatie in de intimiteit van Maria`s slaapkamer plaatsvindt. Rogier grijpt hier terug op vroegere, traditionele elementen. Gabriël, bijvoorbeeld, is traditioneel in het wit gekleed en Rogier geeft hem weer een scepter in de hand en een spreektekst voor de mond.
Maria schrikt op uit haar gewijde lectuur. Op haar bidbank is de zondeval van Adam en Eva afgebeeld, typologie van de Tweede Eva.
Ook de vaas met de lelietak - drie bloemknoppen geopend als symbool van de drievoudige maagdelijkheid van Maria - heeft weer een prominente plaats gekregen.

Rogier van der Weyden nodigde zijn toeschouwers uit met aandacht te kijken. Meer dan vijfhonderd jaar later geven ook wij - aan de hand van overvloedig beeldmateriaal - gehoor aan zijn oproep.

Zo’n tweeduizend jaar geleden kreeg Maria bezoek van een aartsengel, die haar aankondigde dat ze van God’s zoon zou bevallen. Op 25 maart is het precies 9 maanden voor kerstmis en daarom wordt deze dag gezien als het begin van de zwangerschap van Maria. Op 25 maart herdenkt de katholieke kerk de aankondiging van de Geboorte van Jezus.

In de bijbel staat geschreven: ‘Luister, je zult zwanger worden en een zoon baren, en je moet hem Jezus noemen. Hij zal een groot man worden en zoon van de Allerhoogste worden genoemd, en God, de Heer, zal hem de troon van zijn vader David geven’. (Lucas 1:30-32) Met deze woorden van aartsengel Gabriël werd de komst van Christus aangekondigd.

Aan het begin van de Renaissance werd de annunciatie op de kaart gezet door de fresco’s en schilderijen van broeder Guido di Pietro, die tegenwoordig beter bekend is als Fra Angelico. Fra Angelico woonde in een Dominicaans klooster in Florence, maar zijn werk werd zo bewonderd dat hij door de Paus naar Rome werd gehaald. Zijn leven was zo vroom en zijn werk zo bijzonder, dat hij ook bekend staat als ‘Beato Angelico’ (zalige Angelico). In 1982 werd hij inderdaad zalig verklaard door paus Johannes Paulus II.

In het Prado in Madrid staat een altaarstuk dat Fra Angelico in 1425 maakte voor een klooster in Fiesole. Op het paneel staat een knielende aartsengel die Maria de blijde boodschap brengt. De serene scene toont een groot wederzijds respect. Zowel Maria als aartsengel Gabriël buigen hun hoofd voor elkaar en kijken elkaar vroom aan. Alleen de rode blosjes op de wangen van Maria verraden enige opwinding.

Maar de kracht van dit schilderij zit hem in de symboliek van de details en de alom aanwezigheid van God. In de linkerbovenhoek zien we de handen van god, die met een enorme lichtstraal de heilige geest in de vorm van een duif naar Maria stuurt. We zien God daarnaast afgebeeld als bas-reliëf in het metselwerk. Hij overziet zo de reactie van Maria op de aankondiging van de geboorte van Jezus.

Als symbool voor de vroomheid van Maria is een bijbel op haar knie geschilderd. Dit kleine detail sluit mooi aan bij de houding van Maria, met haar handen op haar borst als symbool voor het gebed. Het vogeltje op de balk boven haar hoofd is waarschijnlijk een zwaluw, die hier symbool staat als boodschapper. Het kleine vogeltje benadrukt zo het hele tafereel van de boodschap van God.

Links op het schilderij is de verjaging uit de tuin van Eden te zien. Dit verhaal uit het Oude Testament is het begin van de erfzonde van de mens. Volgens de kerkelijke leer is de mensen met de erfzonde belast nadat Adam en Eva van de verboden vrucht hebben gegeten. De zondigheid van de mens kleeft sindsdien bij ieders geboorte aan de mens vast. Fra Angelico herhaalt het verhaal van Adam en Eva op het schilderij van de Annunciatie juist om de zuiverheid van Maria te benoemen.

"Visitatie" is de term waarmee in bijbelse context het bezoek wordt aangeduid van Maria aan haar tante Elizabeth. Beiden waren op dat moment in verwachting: Maria van Jezus, en Elizabeth van Johannes de Doper. Dit werk maakt deel uit van een serie fresco's over het leven van Johannes de Doper. Ghirlandaio maakte de fresco's voor de kapel van de familie Tornabuoni in de Santa Maria Novella in Florence.

De Visitatie werd door Ghirlandaio geschilderd met een grote klassieke boog in de achtergrond met een landschap in het centrum. Het gele vest dat Elizabeth draagt en haar knielende houding is een eerbetoon aan Maria. De twee vrouwen aan de zijkanten, zoals beschreven door de opschriften op de boog, Maria van Cleopas en Salome verwijzen naar hun aanwezigheid bij de kruisiging en opstanding van Jesus.

Het eerste werk dat Leonardo da Vinci zelfstandig maakte, zonder hulp van zijn leermeester Andrea del Verrocchio, is waarschijnlijk de Annunciatie die nu te bewonderen is in de Uffizi in Florence. Da Vinci werkte er van 1472 tot 1475 aan, en het schilderij is dan ook tot in detail uitgewerkt en heeft talloze verborgen betekenissen. Het verhaal is duidelijk: op 25 maart betreedt de Aartsengel Gabriël de tuin van de Maagd Maria en onderbreekt haar bij het lezen van de Bijbel. Hij verkondigt haar dat ze in verwachting is van de Zoon van God.

De witte lelie in Gabriëls hand symbool voor de zuiverheid en de maagdelijkheid van Maria, en wordt hierdoor de boodschap van de onbevlekte ontvangenis nogmaals onderstreept. De vele bloemen in de tuin van een Florentijns paleis vertellen je dat de scene plaatsvindt in Nazareth, dat immers “bloem” betekent. In de verte, achter Gabriël en Maria, zie je een havenstad. Misschien verwijst dit wel naar Maria, die in deze tijd ook als “stella maris” (ster van de zee) bekend stond?

Maria heeft haar ene hand op een boek liggen en met haar andere hand wijst ze omhoog. Het boek wat ze leest, is de bijbel en wel het oude testament Jesaja, hoofdstuk 9. Daar wordt door Jesaja de geboorte van een hemelse koning aangekondigd. Dat haar andere hand omhoog wijst geeft aan dat Maria schrikt. Gabriël is een engel en staat vanuit het niets voor haar. Het is dus niet vreemd dat ze schrikt. Maria heeft een rode jurk aan en dat betekent dat ze nog een onbelangrijke vrouw is, maar ook dat ze nog maagd is. Leonardo heeft haar ook een blauw gewaad gegeven, waarmee hij aangeeft dat ze later de belangrijkste vrouw wordt die er ooit zal leven en dat ze na haar dood de hemelse koningin is en aan de rechterhand van Christus zal zitten.

Ook Gabriël heeft zijn hand geheven met twee vingers omhoog. Dit betekent dat hij tekst heeft. Hij gaat Maria vertellen dat ze zwanger zal zijn van de zoon van God. In vergelijkbare schilderijen zien we meestal ook een witte duif afgebeeld, die symbool staat voor de Heilige Geest. Door de Heilige Geest wordt Maria namelijk zwanger. Leonardo laat dit weg, omdat hij kiest voor het moment van de werkelijke aankondiging. Als je vanuit het schilderij kijkt, zit Maria links op het schilderij en Gabriël rechts. Dat betekent dat Gabriël de hoofdpersoon is in dit schilderij en Maria niet.

Pieter Bruegel de Oude was de vader van Pieter Brueghel de Jonge en van Jan Brueghel de Oude. Zelf schreef hij zijn naam en tekende hij zijn werken van 1559 tot aan zijn dood als Bruegel (zonder "h" dus), maar zijn zoons tekenden met Brueghel wat voor hem dan soms ook gebruikt wordt. Hij wordt in de literatuur soms ook de "Boeren-Bruegel" genoemd, omdat er in zijn oeuvre een aantal schilderijen voorkomen die scènes uit het boerenleven afbeelden. Hij heeft drie versies gemaakt rond het thema van de bouw van de toren van Babel. Twee ervan zijn bewaard gebleven.

Aan het bovenste deel van de toren is het cilindrische karakter te zien. De grote oude stad vertoont duidelijke middeleeuwse trekken. Toch blijft steeds het idee bestaan dat de toren rechtstreeks verrijst uit de aarde van de stad waarvan hij het monumentale embleem moet worden. De stad als een baken dat te zien moet zijn vanuit de verte.

De toren, die op enige afstand van de oever verrijst, vereist een onwaarschijnlijke hoeveelheid bouwmaterialen – steen, hout, metaal – die deels over het water worden aangevoerd. Bruegel heeft met eigen ogen kunnen zien hoe stenen worden gelost in de nabijheid van bouwplaatsen waar kathedralen werden gebouwd. Deze kennis gebruikt hij om te variëren op dat thema door platbodems opzettelijk te vervangen door de karveel.

De schilder heeft zich laten inspireren door het gigantische Colosseum in Rome — en niet door de Babylonische ziggoerat waarnaar Genesis niettemin uitdrukkelijk lijkt te verwijzen. Dat hangt samen met het bezoek van de schilder aan de Eeuwige Stad en aan het enorme amfitheater aldaar, aan dit symbool van heidendom en christenvervolging tegelijk. Ook heeftBruegel een grondige studie gemaakt van de vele gravures over de monumenten van Rome die in zijn tijd in omloop waren.

De toren lijkt op het eerste gezicht te bestaan uit eenvoudig opeengestapelde verdiepingen, maar als je wat beter kijkt, blijkt snel dat het wonderlijke net van galerijen met tongewelven een merkwaardig spiraalsgewijs ontwerp volgt, waardoor het bouwwerk alle potentiële functionaliteit verliest. De hoge toren is niet bestemd als woonruimte, niet als verdedigingswerk, zelfs niet als luisterrijk sieraad van de stad. Een aanval inzetten op de hemel en die uiteindelijk doorboren zijn de enige ambitie.

In het Eerste Testament is er geen verhaal dat ons meer versteld doet staan dan de dronkenschap van Noach, dat plaats vindt kort na de zondvloed. Na de ark te hebben verlaten is alles op een goede manier opnieuw begonnen. Noach is de aarde gaan bewerken en heeft wijnstokken geplant. Genesis vertelt: ‘Toen hij van de wijn gedronken had, werd hij dronken en kwam naakt in zijn tent te liggen’. Zijn zoon Cham ontdekte dit en vertelde het aan Sem en Jafet zodat ook zij naar hun naakte vader zouden komen kijken. Dezen echter bedekten, zonder te kijken, respectvol Noachs naaktheid met een mantel. Hierop worden Kanaän, de zoon van Cham, en al zijn nakomelingen door Noach vervloekt. Sem en Jafet worden vervolgens gezegend.

Giovanni Bellini schilderde – vrij geïnterpreteerd - de treurige dronkenschap van Noach. Bellini werd geboren in 1430 in Venetië. Hij was een kunstschilder uit de Italiaanse renaissance en wordt gezien als de voorloper van de Venitiaanse school. Zijn werk markeert de definitieve breuk met de gotische stijl.

Op de voorgrond – links – is een druiventros zichtbaar. Het verklaard de aard van de slaap van Noach. Hij heeft de wijnstokken verzorgd en er wijn van gemaakt. Het bekertje – vooraan – maakt duidelijk dat hij er van gedronken heeft. Er is een nog een laatste restje wijn zichtbaar.

De purperen mantel, waarmee Noach wordt bedekt, verwijst naar de Romeinse soldaten die Jezus spottend een purperen mantel omdoen en een doornenkroon opzetten.

De tegenstelling tussen Cham, middelste persoon, een Sem – rechts – is opvallend. Sem wordt weergegeven in een gevoelig en zachter daglicht. Met een droevig en afgewend gezicht, anders dan Jafet – links – bedekt hij zijn naakte vader.

Het tafereel met de ark van Noach is een onderdeel van een enorme frescocyclus die sinds de twaalfde eeuw het gewelf boven het middenschip van de kerk van Saint-Savin-sur-Gartempe bij Poitiers siert. Wie naar het centrale gewelf van deze kerk kijkt, ziet daar een kleurrijk, kolossaal kunstwerk bestaande uit een vijftigtal episodes ontleend aan Genesis en Exodus.

Het kunstwerk werd rond het jaar 1100 door (een) onbekende kunstenaar(s) gemaakt. In de vallei bij Saint-Savin bij Vienne zijn veel muurschilderingen en fresco's te zien. Een fresco wordt op de nog natte muur aangebracht. Het voordeel is dat het kunstwerk minder kwetsbaar is. Fresco's werden in de vroege Middeleeuwen gemaakt. Het nadeel is dat de kunstenaar snel moet werken. Bij een droge muurschildering heeft de kunstenaar meer tijd, maar is het kunstwerk kwetsbaarder. Voor de schilderingen in deze kapel zijn zowel fresco als semi-fresco- als droge muurschildering toegepast.

Het fresco is aangebracht op het gewelf van het schip van de abdijkerk. Het gewelf en het kunstwerk zijn verdeeld over meer taferelen uit het Eerste Testament. Tien van de taferelen hebben betrekking op het verhaal van Noach, de beroemdste daarvan is de ark van Noach. Religieuze thema's stonden tijdens de romaanse kunst centraal om zo het geloof evangelie door te kunnen geven, ondanks het analfabetisme bij het middeleeuws volk.

Als we naar de afbeelding kijken, zien we een drakenkop als boegbeeld van de ark. Het lijkt daarmee op een Vikingschip. Daarnaast vallen 2 reuzen op. In hoofdstuk 6 van het boek Genesis valt te lezen dat de toorn van God wordt opgewekt door het gedrag van de reuzen. Het is niet duidelijk of de reuzen op de afbeelding de ark willen laten zinken of dat ze juist in de ark willen klimmen. Boven op het boegbeeld is een raaf te zien, die door Noach eropuit wordt gestuurd. Onderaan de afbeelding zie je lichamen van verdronken mensen. Zij vormen een groot contrast met de veelheid van leven, mensen en dieren, in de ark.

Poussin is de meester van de Franse klassieke schilderkunst. Hij heeft een bijzondere inval gehad om de ark van Noach in de verte te plaatsen. Op die manier benadrukt hij het mysterie van deze verschrikkelijke gebeurtenis waarover in het Eerste Testament wordt verteld. De aanwezigen, mens en dier, in de ark worden gered en leiden een stil en onopvallend leven. De rest van het schilderij laat het radeloze en afschuwelijke geschreeuw van de slachtoffers van de zondvloed zien. De ark lijkt in een sfeer van doodse stilte en onbeweeglijkheid te zijn gehuld. Niets of niemand mag nog aan boord en niet of niemand kan de ark verlaten voordat de ramp ten einde is. Zonder acht te slaan op al het leef of op de doodskreten glijdt de ark van Noach onverschillig, raadselachtig en langzaam uit beeld.

Poussin werd geboren in de buurt van het plaatsje Les Andelys, dat tegenwoordig in het departement Eure in Normandië ligt. Hij ging in de leer in verschillende ateliers. In die tijd veranderde de Franse kunstwereld; het oude systeem van ateliers met leerlingen werd geleidelijk vervangen door academies. Vanaf 1624 werkte hij in Rome, waar hij onder bescherming stond van kardinaal Barberini. In 1640 vroegen Lodewijk XIII en kardinaal Richelieu hem terug te komen naar Frankrijk om aan het hof te schilderen. In 1642 ging hij weer terug naar Rome, waar hij schilderijen met mythologische thema's ging maken. Hij overleed op 71-jarige leeftijd.